Pastorzy w Swarzędzu

Pastorzy kościoła ewangelickiego w Swarzędzu XVII-XXw.

Opracowanie: Arkadiusz Małyszka

Chociaż oficjalnie przyjmuje się za datę lokacji miasta Grzymałowa (Swarzędza) rok 1638, to kroniki parafii ewangelickiej w naszym mieście notują pastora w Swarzędzu już od 1632 r. Zanim bowiem formalnie zostało lokowane nowe miasto na wydzielonym z terenu wsi Swarzędz obszarze, osiedlali się najpierw Żydzi, dla których brakowało miejsca w murach Poznania, a później wyznawcy augsburskiej konfesji, w większości Niemcy.

W wydanym 23 sierpnia 1638 r. na zamku w Kórniku oficjalnym dokumencie lokacyjnym, Zygmunt Grudziński, sam kalwin, udzielił wyznawcom augsburskiej konfesji prawa do zbudowania sobie kościoła, zwolnił ich od wszelkich opłat i zapewnił ochronę przed ewentualnymi roszczeniami duchowieństwa katolickiego. Początkowo właściciel pozwolił nawet na odprawianie przez jakiś czas nabożeństw na swoim zamku w Swarzędzu3. Ewangelicy, którzy należeli do założycieli miasta, przez blisko dwieście lat modlili się w świątyni, uczynionej w wykupionych i przystosowanych do tego celu dwóch budynkach mieszkalnych. W stojących obok siebie domach zburzono ściany wewnętrzne, uzyskując w ten sposób potrzebną powierzchnię, pozostawiono jednak dwa osobne dachy. Kościół ewangelicki, w kształcie, jaki istniał jeszcze kilka lat po zakończeniu II wojny światowej, został zbudowany dopiero w XIX wieku. Jego budowę zakończono w 1836 roku, natomiast w 1868 r., wzniesiona została wieża, stanowiąca główny akcent bryły kościoła. Z gminą swarzędzką połączyła się w momencie jej powstania gmina poznańska wyznania augsburskiego, pozbawiona domu bożego i możliwości sprawowania kultu w swoim mieście, dlatego pastorzy byli wspólnymi pasterzami dla mieszkańców obu miast oraz szeregu innych jeszcze miejscowości. Obie gminy, swarzędzka i poznańska były ze sobą związane instytucjonalnie do drugiej połowy XVIII wieku, kiedy nastąpiło ich rozdzielenie. Od lat siedemdziesiątych XVIII wieku bowiem ewangelicy mogli odprawiać swe nabożeństwa także w Poznaniu, gdyż w 1786 r. został zbudowany i poświęcony kościół ewangelicki przy ulicy Grobla. W okresie ponad trzechsetletniego funkcjonowania swarzędzka parafia wyznania augsburskiego miała prawie zawsze własnego duszpasterza. Mimo że były okresy trudne, w czasie których nie we wszystkich zborach był pastor, mimo że w okresie I Rzeczpospolitej ewangelicy czasami przeżywali trudne chwile, to jednak władze państwowe nie mieszały się do wewnętrznego ustroju ich Kościoła ani nie wpływały na życie religijne tej wspólnoty. Parafie miały sporą samodzielność; ich zarządy (starsi parafii), wspólnie z pastorem, sprawowali nadzór nad majątkiem kościelnym, a także posiadali wpływ na wybór nowego duchownego. Zmieniło się to po przejściu Wielkopolski pod panowanie pruskie, kiedy to władze państwowe objęły nadzór nad działalnością Kościoła ewangelickiego i podejmowały działanie na rzecz zmian w jego wewnętrznym życiu, a nawet w sprawy doktrynalne. W Rzeczpospolitej wspólnota parafialna miała wpływ na wybór pastora. W Królestwie Pruskim duszpasterza mianował konsystorz działający z upoważnienia królewskiego, co powodowało, że byli oni traktowani prawie jak urzędnicy państwowi.

W Kościele ewangelickim obowiązuje ustanowiona przez Marcina Lutra zasada powszechnego kapłaństwa wiernych, która wyklucza sakramentalne sprawowanie urzędu pastora. Główną funkcją ewangelickiego duchownego było nauczanie i objaśnianie prawd wiary, dlatego w dokumentach i literaturze nazywany był on często „kaznodzieją” (Prediger) obok powszechniej używanego określeń pastor (Pastor) czy proboszcz (Pfarrer). Autorytet duchownych ewangelickich do sprawowania kierownictwa w parafii wynikał przede wszystkim z przygotowania teologicznego, pastor miał wiedzę większą niż ogół parafian, musiał między innymi posiadać umiejętność czytania Pisma Świętego w językach greckim i hebrajskim oraz łaciny jako języka kościelnego.

W dziewiętnastowiecznym tekście o swarzędzkiej parafii napisano, że we wcześniejszych czasach pastor był zobowiązany wygłaszać kazania w każdą niedzielę przedpołudniem i wieczorem, odprawiać ranne nabożeństwa w poniedziałki i piątki, a w środy głosić kazanie. Od Zielonych Świątków do dnia

św. Michała w każdą niedzielę popołudniu odbywała się katechizacja młodzieży. Chorych podczas ciężkiej choroby, bez względu na osobę, musiał kaznodzieja odwiedzać i udzielać duchowej pociechy.

W XVII wieku stała pensja pastora wynosiła 300 guldenów8, oprócz tego uzyskiwał on ofiary składane w czasie nabożeństw odprawianych podczas wielkich świąt. Na początku XVIII wieku pastor otrzymywał 600 guldenów i zezwolenie na obchód noworoczny, potem 780 guldenów. Do czasu zbudowania kościoła ewangelickiego w Poznaniu na wynagrodzenie kaznodziei składały się w 2/3 gmina poznańska i w 1/3 swarzędzka.

W dziejach ewangelickiej parafii swarzędzkiej przewinęło się ponad trzydziestu pastorów administrujących tą wspólnotą. Niestety, o wielu duchownych zachowały się tylko bardzo skąpe informacje. Niekiedy poza imieniem i nazwiskiem oraz czasem duszpasterzowania w Swarzędzu niewiele można ustalić na podstawie dostępnej literatury. Nie zawsze było także możliwe precyzyjne

ustalenie długości ich posługi w Swarzędzu. Poniższą listę sporządzono przede wszystkim na podstawie prac Arnolda Golon, Johannesa Steffani, Alberta Wernera11, pastora Karla Friedricha Thönerta i artykułu redakcyjnego „Provinzial-Bläter für das Großherzogtum

Posen“.

✦ Pierwszym wymienianym przez zapisy źródłowe pastorem w Swarzędzu

był Jakob Heiderich (Hederyf), ustawiony w 1632, pastor Wotschke twierdzi,

że H. stał na czele ewangelickiej gminy swarzędzkiej, już od połowy lat

dwudziestych XVII w. W czasie pasterzowania w Swarzędzu miał H. prowadzić

aktywną publicystykę teologiczną, skierowaną przeciwko kalwinizmowi.

Jego stanowisko poparli także profesorowie wydziału teologicznego uniwersytetu

w Lipsku. W 1632 r. H. został zabity na drodze pomiędzy Swarzędzem

i Poznaniem przez wynajętych morderców15. Podanie zapisane w dziejach parafii

głosi, że wypadek tego pastora spowodował, że jego następcy, w późniejszych

czasach, przy pełnieniu służby poza kościołem otaczali się dwunastoma

uzbrojonymi obywatelami Swarzędza.

✦ Andreas Büttner, o którym nie zachowały się żadne informacje poza

nazwiskiem. Można przypuszczać, że działał w latach 1632-1634 (?).

✦ Kaspar (Kacper) Diering, urodzony w Poznaniu, w rodzinie polskich

luteran, zastał powołany na urząd pastora w 1634 r. Diering był gruntownie

wykształconym teologiem. Nauki pobierał najpierw w gimnazjum toruńskim,

a następnie na niemieckich uniwersytetach we Frankfurcie nad Odrą

i Altdorfie. Przed podjęciem pracy w Swarzędzu pracował jako pastor

w Chycinie i Gorońsku (pow. międzyrzecki). Podczas synodu luteran wielkopolskich w Wilkowie pod Śmiglem w 1634 r. został wybrany na generalnego

przełożonego (seniora) kościoła luterańskiego w Wielkopolsce. Diering dokończył

połączenie gmin ewangelickich w Swarzędzu i Poznaniu. W 1635 r.

jego staraniem ukazało się w Toruniu polskie tłumaczenie wyznania augsburskiego

„Confessia Auspurska [tak w oryginale] albo Wyznanie Wiary

Chrzesciańskiey”. Zdaniem E. Hauptmana chciał podtrzymać „wśród luteran

polskich świadomości wyznaniowej”17. Zmarł 13 lutego 1641 r.

✦ Heinrich Rühel, pochodził z Saksonii, konsenior. Początkowo do pracy

w powiększonej gminie, obejmującej wyznawców z Poznania i Swarzędza,

zatrudniono Michaela Stelznera z Wittenbergii, który wspomagał R. w latach

1643-1646, następnie został pastorem w Lesznie. Jednak ani R., ani

Stelzer nie znali języka polskiego i mieli trudności z obsługą parafian pochodzenia

polskiego (głównie z Poznania). Starsi zboru postanowili przydać

R. do pomocy pastora ze znajomością polskiego i sprowadzili z Wilna Jana

Thyräusa (Tyrskiego). W dokumentach zboru pozostały informacje o konflikcie,

jaki miał miejsce pomiędzy obu duchownymi, który musieli rozstrzygać

senior wielkopolskich zborów oraz starszyzna świecka. Spór miał dotyczyć m.

in. kolejności odprawiania nabożeństw niedzielnych dla dwujęzycznych wiernych.

Zakończył się ustaleniem regulaminu odprawiania nabożeństw w kościele

swarzędzkim w języku polskim i niemieckim. Rühel zmarł w 1654 r.

podczas epidemii „morowego powietrza”.

✦ Jan Tyrski (Puklerzski) lub Johann Tyrrhaues (Thyräus), przedtem

kantor w Wilnie. Wyświęcony w Królewcu (Königsberg) w październiku

1645 r. i od tego czasu do 1655 r. drugi pastor (kaznodzieja), wspomagający

Rühela. W okresie 1653-1654, w czasie grasowania morowego powietrza,

a następnie potopu szwedzkiego, gmina swarzędzka rozproszyła się, a Tyrski

został pastorem w jednej z gmin w Prusach Zachodnich (prawdopodobnie

w Gdańsku). W 1657 r., ponownie na krótko został kaznodzieją w Swarzędzu,

był tu ostatnim pastorem polskiej narodowości. W tym czasie gmina ewangelicka

przeżywała bardzo trudny okres, na krótko odebrano ewangelikom

ich prawa i konfiskowano dobra, wydano nawet edykt przeciw Thyräusowi,

który zmuszony był przenieść się do pracy duszpasterskiej w Wolsztynie21.

Później, prawdopodobnie krótko (1660?), sprawował urząd pastora w mazowieckim

Węgrowie (parafia ta w latach 1650-1755 posiadała prawo zwierzchnie

nad warszawską)22. Później udał się Śląsk, gdzie prawdopodobnie był

pastorem w Byczynie (Pitschen) i Polanowicach (Kornfelde). Zmarł w czasie

kolejnej zarazy w 1675 r.

✦ Daniel Merbigius, powołany w 1657 r., był przedtem pastorem

w Bärenbusch (prawdopodobnie Niedźwiedziny w dzisiejszej gminie Skoki),

zmarł w 1659 r.

✦ Johann Jordan, z Wrocławia, powołany w 1659 r, musiał zrezygnować

z urzędu już w 1660 r., „sed jussus abiit” [odwołany na rozkaz] z nieznanych

przyczyn.

✦ Fabian Arnold, z Leszna, mąż uczony (vir summe doctus) zmarł

po trzymiesięcznym zarządzaniu parafią w 1660 r.

✦ Matthias Reichenau, pełnił urząd tylko 8 dni (prawdopodobnie

w 1660 r.), potem odszedł.

✦ Laurentius Vogt, z Torunia, powołany w 1661, zmarł w 1694 r.

✦ Johann Hackstock (Hakstok), urodzony na Węgrzech, początkowo

kantor, od 1694 r. pastor, przeniesiony w 1700 r. do Waschke-Punitz (parafia

Waszkowo-Poniec), w Swarzędzu ponownie w latach 1704-1706, gdzie

zmarł.

✦ Johann Held, początkowo kaznodzieja pomocniczy, później – prawdopodobnie

od 1706 r., pastor, odszedł po kilku latach do Prus i zmarł w Górsku

k. Torunia w 1716 r.

✦ Samuel Giering, został pastorem po odejściu Hackstocka w 1700 r.,

zamienił się z nim w 1704 r. na parafie i przeszedł do Waschke.

✦ Johann Andreas Rühel, przedtem brandenburski kapelan wojskowy

i pastor w Ehrenbergu (prawdopodobnie Przekolno, w obecnym pow. myśliborskim)

na Pomorzu, zmarł w 1709 r. w czasie zarazy.

✦ Thomas Linke (Linck), urodzony w Marienburgu (Malbork), kaznodzieja

w Swarzędzu w latach 1709-1710, w 1710 r. został pastorem w Fraustadt

(Wschowa), gdzie zmarł w 1716 r.

✦ Benjamin Supke (Lüpke) z Bojanowa, przedtem rektor w Śmiglu,

zmarł w 1710 r., krótko po swoim powołaniu, wraz z żoną i dzieckiem w czasie

kolejnej epidemii.

✦ Augustin Schmidt, pochodził z komturii (okręg) Łagów, powołany

w 1710 r., sprawował swój urząd do śmierci w 1737 r.

✦ Johann Michael Klemm, przed swoim powołaniem w r. 1737 kapelan

wojsk saksońskich, pełnił urząd 28 lat „chlubnie, wiernie i mozolnie”. Zmarł

w 1765 r.

✦ Friedrich Gottlob Licht, powołany w 1766 r. z Grünfier (Zielonowo,

w obecnym pow. pilskim), zmarł po ponad dwudziestoletnim urzędowaniu

w 1787 r. Za jego czasów obie dotychczas zjednoczone gminy, swarzędzka i poznańska,

po wielu kłótniach i procesach w 1786 r. rozdzieliły się. Na przełomie

lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XVIII wieku, w czasie Konfederacji

barskiej, gdy miasto było niepokojone przez oddziały konfederatów i musiało

płacić kontrybucje, pastor Licht zamieszkał w Poznaniu i przyjeżdżał odprawiać

nabożeństwa do Swarzędza pod ochroną wojsk rosyjskich.

✦ Wilhelm Gottlob Radynski (Radinsky) urodzony w Bojanowie jako

syn miejscowego urzędnika. Ukończył studia na uniwersytecie w Frankfurcie

nad Odrą. Najpierw w latach 1783-1788 proboszcz we Władysławowie (wieś

pow. Turek wówczas miasto). Proboszcz w Swarzędzu w latach 1788-1789.

Po opuszczeniu wspólnoty swarzędzkiej pastor w Ostrowie Wielkopolskim

w latach 1789-1806, gdzie zmarł.

✦ Heinrich Gottfried (Gottlieb) Frölich (Froehlich), Ślązak; po wezwaniu

przez gminę poznańską został tutaj w 1774 r. drugim duchownym,

pomocniczym kaznodzieją i rektorem, potem przeniesiony do Murowanej

Gośliny. Proboszczem swarzędzkiej parafii ewangelickiej został wybrany

w 1789 r., zmarł w 1807 r.

✦ Georg Matthias (Mattheus) Sukkert (Suckert), został rektorem

i od roku 1808 pastorem tutejszym, zmarł 15 kwietnia 1813 r.

✦ Samuel Gotthilf (Gottlieb) Pohle, z Züllichau (Sulechów), najpierw

był rektorem, potem od 1813 r. pastorem, zmarł 12.04.1820 r.

✦ Johann Freidrich Langner przedtem pastor w Racocie, w Swarzędzu

od 1820 r. do śmierci 18 marca 1840 r. Za jego czasów została ukończona bu-

dowa kościoła ewangelickiego w Swarzędzu. Budowę zakończono w 1836 r.

i 15 maja biskup Carl Freymark29 poświęcił uroczyście świątynię.

✦ Karl Friedrich Thönert (Thoenert) urodzony w 16.11.1812 r.,

wyświęcony w listopadzie 1835 r., został wprowadzony na tutejszy

urząd 2.05.1841 r., zmarł 7.10.1886 r. Napisał historię swarzędzkiej parafii

ewangelickiej.

✦ Gustav Biedermann, przedtem pastor w Rückenwaldau (Wierzbowa

na Dolnym Śląsku). Pastor w Swarzędzu od 1889-1890, następnie po zakończeniu

urzędowania przeszedł w „stan spoczynku”.

✦ Wilhelm Heyse urodzony 19.05.1862 r. w Kolmar (Chodzież).

Wyświęcony 10.04.1889 r, od 1889 r. wikary, od 1890-1905 r. pastor

w Swarzędzu. Następnie został pastorem w Gnieźnie.

✦ Adolf Schulze urodzony 17.02.1859 r., ordynowany w Berlinie 28.10.1888 r. Administrował parafią w Swarzędzu w latach 1905-1929; poprzednio był pastorem w Neustadt bei Pinne (Lwówek w pow. nowotomyskim), następnie przeszedł w stan spoczynku, na emeryturze wyjechał do Naumburga.

✦ Johannes Horst urodził się 24.2.1890 r. w Schmentau- Czerwieńsk (Smętowo na Pomorzu Gdańskim). Wyświęcony 1.03.1919 r., przed objęciem parafii w Swarzędzu administrował parafiami od 1919 r. w Wirsitz (Wyrzysku) i od 1923 r. w Gross Leistenau (Lisnowo, pow. grudziądzki).

Pastor w Swarzędzu w latach 1930-1932. W 1931 r. pastor H. obronił doktorat z teologii na uniwersytecie w Münster. Po odejściu ze Swarzędza objął parafię św.

Krzyża w Poznaniu. Aktywny uczestnik Wszechświatowego Związku Protestanckiego

(Ligue Protestnate Universale).

✦ Karl Dross (Droß), proboszcz w Swarzędzu 1932-1938. Urodził

się 2.10.1899 r. w Strasburg Westpreußen (obecnie Brodnica na Pomorzu

Gdańskim). Wyświęcony 27.03.1924 r,, przed objęciem parafii w Swarzędzu

Hilfsprediger (wikary) w Neumark, a następnie od 1925 r. w Osche (obecnie

Osie, wieś w pow. świeckim, woj. kujawsko-pomorskim), później pastor w farze

w Bydgoszczy.

✦ Otto Dumke, Hilfsprediger (wikary, ksiądz asystent) pełnił obowiązki

w latach 1939-1940, następnie przeszedł do pracy w Görchen (Miejska Górka

w pow. rawickim).

✦ Joseph Sedlatschek, Oberpfarrer (starszy pastor, rektor) ostatni proboszcz